Toespraak Lou Keune 23 september 2022
Zeer geachte Guatemalteekse en Nederlandse vrienden en vriendinnen (en uit Chili en Argentinië).
Ik wil allen die hier aanwezig zijn bedanken en groeten. We nemen deel aan een heel bijzondere bijeenkomst. Er wordt een heel waardevol en mooi boek gepresenteerd. Het is een boek geschreven door onze ‘compañera’ Ria Menting, met teksten afkomstig uit interviews van 47 Guatemalteekse compañeras.
Het is voor mij een grote eer deel te nemen aan de presentatie van een zo inspirerend boek. Het is inspirerend omdat het ons een intieme beeld schetst van het leven en de strijd van deze en andere vrouwen tijdens een verschrikkelijke oorlog die in Guatemala plaats vond in de zestiger en zeventiger jaren van de vorige eeuw. Het merendeel van de vrouwen behoren tot een van de verschillende Maya-volken.
Dit werk is gebaseerd op interviews die Ria samen met Guatemalteekse en Mexicaanse compañeras heeft gehouden. Het is duidelijk dat dit boek niet mogelijk was geweest zonder de interventie van Ria. Zij was de centrale persoon in de voorbereidingsfase en de planning van het onderzoek. Zij heeft bijvoorbeeld de thema’s gekozen voor de interviews. Zover ik weet heeft ze niet gewerkt met een vaststaand of statisch plan. In sociaal kwalitatieve onderzoeken zijn de thema’s die besproken worden en de manier waarop geïnterviewd wordt dynamisch. En zo is dit boek. De laatste delen zijn even dynamisch als de eerste. Ik heb dit boek van de eerste tot de laatste pagina met veel enthousiasme en belangstelling gelezen en soms met tranen en een glimlach. Er staan teksten in dit boek van hoge kwaliteit. Neem bijvoorbeeld de beschrijving van het strategische werk in de eerste fase van de kolonisatie. Waar gaan we wonen? Waar gaan we de onderkomens bouwen? Het belangrijkste is de toegang tot water, dus, hoe vind je een waterbron in het oerwoud. De beschrijving van dit ondernemen is zo direct en duidelijk dat zelfs een man als ik het uiteindelijk begrijpt. Je moet vochtige en beter nog vochtigere grond vinden. Natuurlijk! En dit werk ga je natuurlijk niet allemaal zo maar doen. Je moet de werkzaamheden plannen en organiseren. En dit allemaal veel beter zonder economen van de universiteit van Tilburg.
Er zijn delen van de tekst die ik nooit meer zal vergeten. Bijvoorbeeld het stuk waarin een moeder vertelt over een groep mensen op de vlucht naar Mexico achtervolgd door het leger. De zoon van deze moeder van 9 jaar is zo ziek dat hij niet meer kan lopen en de moeder kan hem niet dragen. De jongen zegt dat ze hem achter moeten laten zodat ze het leven van de anderen die op de vlucht zijn niet in gevaar brengen. Gelukkig, verschijnt op het laatste moment een onbekende man die zegt dat hij de jongen zal dragen. Zo is het leven van de overgrote meerderheid van de vluchtelingen in de wereld, en ook van degene die naar Nederland komen.
Hopelijk verschijnt er een vertaling van dit boek zodat alle bestuurders en Nederlandse politici het lezen. De goede kwaliteit van de teksten is bewonderingswaardig, vooral omdat ze worden verteld door vrouwen die niet kunnen lezen en schrijven. En een aantal van hen sprak de officiële taal, het Spaans, niet. Dat wordt hier ‘castillo’ genoemd, afkomstig van het ‘castellano’, zoals het Spaans in de meeste Latijns Amerikaanse landen wordt genoemd.
Volgens mij kunnen de 47 vrouwen de auteurs van dit boek worden genoemd. Zoals ik al eerder zei, had Ria de beslissende rol in de voorbereiding en de planning van het onderzoek. Ook op een andere manier heeft Ria een beslissende rol gespeeld. Toen de interviews waren afgerond, heeft zij de delen van de interviews geselecteerd en georganiseerd in de verschillende hoofdstukken. Natuurlijk had ze de mogelijkheid om de interviews als zodanig te presenteren, eventueel met enkele redactionele ingrepen. Zo is dat gedaan in andere gevallen met interviews van orale geschiedenis. En er zijn goede argumenten om dat zo te doen. In het geval van dit boek vind ik het heel positief dat Ria een weg is ingeslagen die het trekken van conclusies faciliteert. De selectie en de presentatie van de ervaringen en uitdrukkingen van de geïnterviewde vrouwen is door Ria bepaalt. Voor mij is dit aspect van het boek geen negatief element, maar een aspect die een sociaal onderzoekster in overweging moet nemen als ze haar onderzoek voorbereidt of evalueert. Ria heeft een heel bewonderenswaardig werk afgeleverd.
Ondanks de positieve rol van Ria, zijn de 47 vrouwen de belangrijkste auteurs van dit boek. Zonder hen was geen boek mogelijk geweest. Zonder hen, hadden we deze enorme verzameling van ervaringen en gevoelens van een zo mooie en soms verschrikkelijke geschiedenis niet leren kennen. Zonder hen is er geen boek.
Veel delen van het boek hebben me informatie en ervaringen gegeven die inspirerend en nieuw zijn. Het boek begint met de beschrijving en de analyse van de situatie van het merendeel van de deelnemende vrouwen. Ze woonden in de hooglanden van Guatemala, dit noemen ze ‘tierra fria’, koude grond. Daar hadden ze een overlevingseconomie. Dat wil zeggen een economie van een laag niveau met een veelvoud aan activiteiten. Over het algemeen zijn het ‘minifundistas’, klein bezitters met weinig grond en van slechte kwaliteit. Ze verbouwen mais en yucca, ook verschillende groentes en houden kleinvee (varkens en kippen). Allemaal in kleine aantallen. Een gedeelte van de grond hebben ze in bezit, voor een andere deel wordt het geleend, met feodale kenmerken, dat wil zeggen, de lening wordt betaald met werk of producten en ook met geld. Ook verzamelen ze producten uit het bos zoals kleine dieren, producten van de bomen en uit de grond en brandhout. Naast de landbouw- en veeteelt en de activiteiten in het bos zijn er de activiteiten van de vrouwen in huis. Veel vrouwen kunnen weven en maken kleding. Dit alles naast de enorme hoeveelheid meer traditionele taken als eten koken, de kinderen opvoeden, zieken verzorgen, etc., etc.
De families bouwen hun eigen simpele huizen waar de familie in kan wonen. Het zijn samenlevingen waarin de gebruikswaardes domineren. Maar tegelijkertijd is het de bedoeling dat ze op een of andere manier geld verdienen, vooral om die producten en voorzieningen te kunnen betalen die ze zelf niet kunnen produceren. Daarom verkopen ze delen van de maisoogst en huisgemaakte producten zoals manden. Maar ook, veel mensen van de tierra fría werkten enkele maanden per jaar in ‘tierra caliente’, grond in het warme zuiden, op onder andere koffieplantages. In veel gevallen participeerde alle familieleden in dit werk. Om dit gehele complex van economische activiteiten te realiseren worden zekere kwaliteiten en kwalificaties veronderstelt. Er is kennis en een aantal vaardigheden die men moet weten en toepassen. Daarnaast zijn er bepaalde capaciteiten nodig om deze activiteiten te coördineren. Het zijn systemen met een zekere immanente intelligentie. Ze kunnen van groot nut zijn in tijden van crisis vanwege klimaat of oorlog. Een van mijn overtuigingen is dat deze bevolking veel beter weet te overleven dan wij bewoners van rijke verstedelijkte gebieden.
Wij Nederlanders kunnen veel van hen leren om verschillende redenen. Een van de redenen is dat, net zoals in andere samenlevingen in het Zuiden, het leven wordt bedreigd door bijvoorbeeld het klimaat, hetgeen ons gaat dwingen om meer te gaan denken aan gebruikswaardes. We gaan de noodzaak ervaren om de capaciteit om te overleven te ontwikkelen. En onze broeders en zusters in het Zuiden kunnen ons daarbij helpen. Daarom ook beveel ik jullie dit boek aan.
Dit wil niet zeggen dat de mensen leefde in iets wat je het paradijs kunt noemen. Over het algemeen leefde ze onder zeer traditionele omstandigheden. De vader was hoofd van de familie, de ouders beslisten over de mogelijke verhoudingen tussen de kinderen, soms beslisten ze over huwelijken zonder rekening te houden met de gevoelens van hun kinderen. Er waren gevallen van huiselijk geweld en seksueel misbruik. De gezondheid van veel mensen was slecht door de zware levensomstandigheden. Er was een hoge kindersterfte. Het niveau van onderwijs was laag omdat veel kinderen moesten werken samen met hun ouders. En veel families hadden geen geld om potloden en schriften te kopen. Daarom begonnen velen naar mogelijkheden te zoeken om hun leven te verbeteren. Een van die mogelijkheden was migreren naar een gebied waar meer grond en voorzieningen beschikbaar waren. Deze weg hebben de geïnterviewde vrouwen en hun families gevolgd.
Ria heeft de verschillende citaten en verhalen in 10 periodes gegroepeerd. Een van die periodes is de fase van kolonisatie in Petén en Ixcán in de zestiger en zeventiger jaren van de afgelopen eeuw. In deze periode kun je zien dat alle kwaliteiten die ik heb genoemd van de mensen uit de hooglanden van groot nut zijn om dit nieuwe leven op te bouwen. Het boek toont dit aan. Ook toen in 1975 de oorlog begon. Het leger verscheen in deze onlangs gebouwde dorpen. De soldaten en de dooseskaders hanteerden zo’n wrede politiek en praktijk dat men kan spreken van genocide. Ik heb veel niveaus van wreedheden leren kennen, verschrikkelijke vormen van onderdrukking in andere landen als Colombia en El Salvador. Ik heb iets van de verschrikkingen leren kennen die mensen kunnen toepassen. Dit heeft me ervan overtuigd dat het ergste wat je kunt meemaken oorlog is. Wat de soldaten in Guatemala deden is ongelofelijk. De vrouwen uit dit boek doen getuigenis van wat ze gezien en meegemaakt hebben. Dit lezend kun je je vertrouwen in de mensheid verliezen. Maar tegelijkertijd tonen de vrouwen hun kracht en intelligentie aan om dit ook te kunnen overleven. Het is ongelofelijk wat ze hebben meegemaakt. Ongelofelijk? Kijk wat er nu gebeurd in Oekraïne en Syrië.
Veel mensen stierven. Het wordt geschat op 200.000 personen. Veel mannen zijn verdwenen. Ook nu nog gaat de zoektocht naar hun resten verder. Onze vriend en fotograaf Piet den Blanken, onlangs gestorven, maakte een aantal reportages over deze zoektochten. Ik kan de foto’s van Piet niet vergeten van grote hoeveelheden van deze overblijfselen. Piet maakte ook foto’s van de andere kant van deze geschiedenis: het verzet. Er ontstonden verschillende revolutionaire bewegingen georganiseerd in de URNG, de Nationale Revolutionaire Guatemalteekse Eenheid. In het begin was dit verzet vreemd voor de families. Na enige tijd ontstonden er banden tussen de guerrilla en de bevolking in het gebied, onder andere omdat de guerrilla veiligheid bood aan de onderdrukte bevolking. Een aantal families verenigden zich met de guerrilla op zoek naar veiligheid. Ze gingen weer in de montaña wonen. Daar ondervonden ze het belang van organisatie en discipline. Een detail wat me in het speciaal interesseert is dat de aanwezigheid van leden van solidariteitsorganisaties een zekere bescherming bood aan de mensen. Deze ervaring ken ik ook uit El Salvador.
Het boek vertelt over veel leed dat de bevolking moest ondergaan. Veel stierven, veel raakten gewond zowel fysiek als psychologisch. Velen vluchtten naar Mexico waar ze tot op zeker hoogte een nieuw leven konden opbouwen. Het was een leven met veel tegenstellingen. Voor een deel continueerden ze de waarden en gebruiken van hun geboortegrond. De in Guatemala ontwikkelde kwaliteiten konden ze goed gebruiken om een acceptabel leven op te bouwen. Ze bewerkten de gronden die ze kregen. Ze bouwden huizen zoals ze in Guatemala hadden gedaan. Al hun Guatemalteekse kwaliteiten waren erg nuttig om te overleven in Mexico.
Aan de andere kant ontdekten ze nieuwe levensvormen die je kunt benoemen als modernisering. Dit veroorzaakte conflicten in de familie. Bijvoorbeeld met de jongeren. Een aantal families woonden niet ver van Cancún. Mensen van over de hele wereld bezochten deze stad met al zijn moderniteiten, zowel negatief als positief. Er waren Guatemalteken die daar gingen werken. Natuurlijk dat op deze manier hun leven en hun denken fundamenteel veranderde. Ook wat betreft de positie van de vrouw. In dit aspect vertegenwoordigt Mexico een heel andere cultuur en samenleving. En hierbij komt dat veel vrouwen verantwoordelijkheden op zich moesten nemen die oorspronkelijk behoorden tot het domein van de man. Waarom?, omdat veel mannen waren verdwenen. Veel vrouwen intervenieerden toen in vergaderingen en werden zelfs leidsters van associaties. Op veel manieren veranderde hun leven fundamenteel.
De dag kwam om een beslissing te nemen. Gaan we terug naar Guatemala, ja of nee? Voor veel Guatemalteken was dit een moeilijke beslissing. Onder andere omdat het leven in Mexico om verschillende redenen aantrekkelijk is. En wat zouden ze tegenkomen Guatemala? De grote meerderheid ging terug. Ze keerden terug naar een leven met al zijn tegenstrijdigheden. Het boek beschrijft dit proces. Het was niet makkelijk. Er waren veel conflicten en beperkingen te overwinnen. Maar ze deden het. Ze maakten gebruik van al het goede van hun oorspronkelijke bestaan, incluis tradities en capaciteiten, en ook het positieve van de huidige wereld. Zo is er continuïteit in hun leven vermengd met veel veranderingsprocessen en modernisering. En deze vrouwen zijn voorbeelden van vastbeslotenheid ten opzichte van een veeleisende toekomst. Daarom bewonder ik deze vrouwen.