“No regresar al pasado” van Ria Menting is een indrukwekkende weergave van het leven van Guatemalteekse boerenvrouwen, hun trek naar de maagdelijke gronden van Petén, de repressie van het leger, de daarna volgende vlucht naar Mexico, het jaren durende verblijf in vluchtelingenkampen en, uiteindelijk, de terugkeer naar Guatemala. Het boek bevat ook een terugblik waarin deze vrouwen proberen aan te geven wat dit harde leven hen, ondanks alles, heeft gebracht.
Het boek past in de traditie van ‘oral history’: het is gebaseerd op uitgebreide, goed vastgelegde en zorgvuldig uitgewerkte gesprekken met deze vrouwen, waarin de verschillende levensfases aan de orde komen als ook de sociale verhoudingen (gender relaties, grootgrondbezit, militaire dictatuur, guerrilla strijd en internationale migratie) aan de orde komen.
Het is een lijvig boek, met name omdat de auteur steeds meerdere vrouwen uitgebreid aan het woord laat omtrent de verschillende aspecten van het dagelijkse leven en de gezamenlijk gedeelde lijdenstocht naar Mexico en terug. Deze rechtstreekse getuigenissen laten een diepe en soms moeilijk te verteren indruk na. De vele pijnlijke episodes zijn soms als een bombardement voor de lezer.
De auteur introduceert en verbindt de verschillende interviewfragmenten met korte inleidingen die plaats, tijd en verhaallijn duiden.
Het boek excelleert in verschillende opzichten:
- Het getuigt van de verschrikkingen, maar ook de moed en de vertwijfeling van degenen die centraal stonden in deze historische periode.
- Het biedt een scherp inzicht in de leefwereld en het denken van deze boerenvrouwen en met name ook in de wijze waarop genderverhoudingen dit alles dooraderen.
- Het boek toont, via de getuigenissen van deze vrouwen, het belang van alfabetisering, organisatie, communicatie, training, scholing, samenwerking en solidariteit. Ondanks alles ontwikkelen deze vrouwen zich. Aan het ‘einde van het boek’ ontmoeten we vrouwen die aanmerkelijk zijn veranderd.
- Daarmee is het boek ook een verslag van de daadwerkelijk ‘tocht’ naar vooruitgang en emancipatie (een tocht die in fysieke zin door de velden en het oerwoud naar Mexico voert en dan weer terug naar Guatemala).
- Het is ook een pijnlijk maar onmisbaar document dat vastlegt hoe de ‘verdoemden der aarde’ de hedendaagse geschiedenis ondergaan en beleven.
- En tenslotte biedt het een boeiende en soms zelfs poëtische inkijk in het leven en denken van kleine boeren, in het belang dat ze hechten aan hun grond, de controle erover, hun autonomie, maar ook aan hun eigen (indiaanse) cultuur: “Aunque tenemos un ranchito chiquito, esa casita es mia y ya nadie me lo va quitar. Es mio y de la tierra nadie me puede sacar”.
Het boek roept ook vragen op: Wat hield deze mensen ondanks alles op de been? Hun moed, hun angst, hun onwetendheid misschien? Hun dromen? Hun organisatie? Of een mix van dit alles? En hoe ellendig het leven soms ook is, het moet toch ook momenten van vreugde hebben gekend? En hoop? Iets moet deze vrouwen toch de kracht hebben gegeven om door te gaan?
Die vragen blijven onbeantwoord. Maar dat moet niet als kritiek worden begrepen, De kracht en het belang van het boek is juist dat het deze en soortgelijke vragen oproept.
Jan Douwe van der Ploeg
Emeritus professor rurale sociologie, Universiteit Wageningen